Merkezi yönetim bütçesinin 2018 yılındaki gelir tahsilatı ile giderlerini yılı toplam gelir: 757.834.311 bin TL, toplam gider: 830.449.520 bin TL) iller itibariyle karşılaştırdığımızda; illerin bütçe performanslarına ilişkin sıralamalarda önceki yıllara göre önemli değişiklikler olmadığı, öne çıkan olumlu ve olumsuz rakamsal görüntülerde genellikle hep ayni illerin yer aldığı, gerek gelir gerek gider bağlamında illere ilişkin çeşitli tasniflerde bu durumun açıkça görüldüğü, illerin arasında katma değer yaratma açısından beklenen performans yarışının ve yeterli kıpırdanmanın oluşmadığı ve tüm illere yaygınlaşmadığı, bölgeler ile şehirler arasındaki gelişmişlik farkının azaltılması yönündeki kamusal hedeflere ulaşmak için alınan tedbirler ile yapılan çabaların yetersiz kaldığı ve bütün bu rakamsal sonuçların illerdeki ekonomik hayatın yansıması olduğu görülmektedir.
Bu kapsamda çeşitli rakamsal verileri sunmadan önce; Hazine ve Maliye Bakanlığının konuya ilişkin dip not açıklamasının (Bakanlıkların merkez muhasebe birimlerince tahsil edilen ve ödenen tutarlar il ayrımına tabi tutulmaksızın 'merkez' satırında yer almaktadır.) dikkate alınmasının doğru analiz yapmaya katkı sağlayacağını ve 2018 yılında merkez tahsilatının toplam tahsilat içindeki payının % 7,98, merkezce ödenen tutarların toplam giderler içindeki payının ise % 53,96 olarak gerçekleştiğini hatırlatalım ve toplam bütçe gelirlerinin toplam bütçe giderlerini (merkez tahsilat ve giderleri dahil) karşılama oranının ise % 91,26 olduğunu belirtelim.
Toplam 81 il içinde kendi giderlerini kendi gelirleriyle (vergi ve diğer gelirler) fazlasıyla karşılayan il sayısı 12'dir. Bu iller ve giderlerini gelirleriyle karşılama oranları şöyledir: Kocaeli (% 1050,48), İstanbul (% 777,31), İzmir (% 461,19), Tekirdağ (% 284,78), Zonguldak (% 230,41), Hatay (% 190,00), Bursa (% 176,79), Mersin (% 168,74), Antalya (% 126,75), Ankara (% 121,08), Yalova (% 120,79) ve Muğla (% 113,40). 2017 yılında bu konumdaki il sayısı 10 iken, 2018 yılında bu listeye Antalya ve Muğla dahil olmuştur.
Diğer 69 ilin durumları ise şöyledir: Giderinin % 10'una kadarını karşılayan il sayısı (1), % 10-19 (11), % 20-29 (15), % 30-39 (11), % 40-49 (11), % 50-59 (5), % 60-69 (10), % 70-79 (0), % 80-89 (3),% 90-99 (2). Bu sıralamaya bakıldığında; kendi giderlerini kendi gelirleriyle karşılamaya en yakın performans gösteren diğer iller; Rize (% 95,13) ve Denizli (% 92,25) olarak dikkati çekerken, Hakkari ise (% 8,31) performansı en düşük il olmuştur.
Toplam gelir tahsilatı içinde payı yüzde 1 ve üstünde olan 9 il ve payları şöyledir: İstanbul (% 39,15), Ankara (% 11,91), İzmir (% 10,36), Kocaeli (% 9,96), Bursa (% 2,03), Mersin (% 1,83), Antalya (% 1,50), Hatay (% 1,47), Tekirdağ (% 1,10) ve Merkez (% 7,98). Bir başka ifadeyle bu 9 ilin ve merkez tahsilatının toplamı; toplam gelir tahsilatının % 87,29'unu, diğer 72 il ise toplam gelir tahsilatının ancak % 12,71'ini oluşturabilmektedir. Adana (% 0,77) ve Konya (% 0,72) ise toplam gelir tahsilatı içindeki payları yüksek diğer iller olarak dikkati çekmektedir. Kendi giderlerini kendi gelirleriyle karşılamakla birlikte toplam gelir tahsilatı içindeki payı % 1'in altında kalan Zonguldak ili % 0,62, Muğla ili % 0,56, Yalova ili ise % 0,16 oranında bir katkı sağlayabilmiştir. Toplam gelir tahsilatı içinde payı en düşük iller olarak; Kilis ve Gümüşhane % 0,03 oranıyla, Çankırı, Tunceli, Ardahan ve Bayburt ise % 0,02 oranıyla sıralamanın sonunda yer almışlardır.
Toplam gelir tahakkuklarının tahsilata dönüşme oranı (tahsilat/tahakkuk) % 62,88'dir. Merkezde bu oran % 99,77'dir. Üç büyük ilimizdeki oranlar ise şöyledir: İstanbul (% 59,70), Ankara (% 64,78), İzmir (% 71,57). Bu oran; en yüksek Kocaeli (% 84,31), Tunceli (% 82,89) ve Rize (% 80,32) illerinde, en düşük ise Hakkari (% 19,92) ve Mardin (% 16,70) illerinde gerçekleşmiştir.
Toplam vergi tahakkuklarının tahsilata dönüşme oranı ise % 78,68'dir. Merkezde bu oran % 100'dür. Üç büyük ilimizdeki oranlar ise şöyledir: İstanbul (% 80,79), Ankara (% 76,14), İzmir (% 85,23). Bu oran; en yüksek Kocaeli (% 91,88) ve Tunceli (% 88,23) illerinde, en düşük ise Mardin (% 25,69), Kilis (% 21,51) ve Sakarya (% 20,88) illerinde gerçekleşmiştir. Bu oranın yüksek olduğu diğer bazı iller ise şöyledir: Rize (% 86,30), Hatay (% 85,62), Mersin (% 84,57), Tekirdağ (% 84,06) ve Zonguldak (% 83,80).
En fazla vergi tahsil edilen ilk 12 ilin vergi tahsilatı toplamının toplam vergi tahsilatı içindeki payı % 89,42 olup, bu illerin payları ise şöyledir: İstanbul (% 44,18), İzmir (% 12,02), Kocaeli (% 11,82), Ankara (% 10,66), Bursa (% 2,20), Mersin (% 2,08), Hatay (% 1,68), Antalya (% 1,30), Tekirdağ (% 1,26), Adana (% 0,81), Konya (% 0,71) ve Zonguldak (% 0,70). Merkezin, toplam vergi tahsilatı içindeki payı % 0,52'dir. Diğer 69 ilden toplanan vergi tahsilatı ise toplam vergi tahsilatının ancak % 10,06'sını oluşturmaktadır.
Giderleri en fazla olan 20 il ve bu illerin toplam giderler içindeki payları şöyledir: Ankara (% 8,98), İstanbul (% 4,60), İzmir (% 2,05), Diyarbakır (% 1,11), Konya (% 1,10), Antalya (% 1,08), Adana (% 1,07), Bursa (% 1,05), Mersin (% 0,99), Samsun (% 0,87), Kocaeli (% 0,86), Şanlıurfa (% 0,84), Kayseri (% 0,79), Trabzon (% 0,79), Gaziantep (% 0,76), Erzurum (% 0,73), Van (% 0,72), Hatay (% 0,71), Balıkesir (% 0,62) ve Eskişehir (% 0,56). Toplam giderler içindeki payı en düşük olan iller ise Gümüşhane (% 0,09), Ardahan (% 0,08) ve Bayburt (% 0.07) olmuştur.
En fazla personel gideri olan ilk 20 ilin sıralaması ve o illerin kendi toplam giderleri içindeki personel giderlerinin payı ise şöyledir: İstanbul (% 53,61), Ankara (% 23,33), İzmir (% 57,36), Diyarbakır (% 55,52), Konya (% 53,00), Bursa (% 53,85), Antalya (% 51,33), Adana (% 50,95), Kocaeli (% 57,22), Mersin (% 47,10), Şanlıurfa (% 54,63), Gaziantep (% 58,79), Hatay (% 62,25), Samsun (% 47,78), Kayseri (% 51,42), Van (% 54,29), Balıkesir (% 53,51), Erzurum (% 46,08), Eskişehir (% 58,49) ve Manisa (% 63,05).
Görüldüğü üzere; toplam giderleri ile personel giderleri en fazla olan 20 ilden 19'unun ayni iller olması ve bu illerden 18'inde o ilin toplam giderlerinin yaklaşık yarısını veya daha fazlasını personel giderlerinin oluşturması dikkat çekmektedir.
