Emre ERTÜRK
Şehit Prof. Dr. İlhan Varank Sancaktepe Eğitim ve Araştırma Hastanesi’nden Uzman Nörolog Dr. Özlem Totuk, demans hastalarına ve yakınlarına hastanenin EAH Davranış Nörolojisi ekibi ve Sancaktepe Gönüllülerinin bir parçası olarak hastaları ve yakınlarını yazıları ve videolarıyla bilgilendiriyor. Bunun yanı sıra Totuk, söyleşileriyle gündüz bakım evleri ve halkı bilgilendirmeye dair hasta ve hasta yakınlarının yanında yer alıyor. Sıcak yaklaşımıyla hasta ve yakınlarına örnek bir tutum sergileyen Totuk, demans hastalığının bilinmeyen taraflarını anlattı.
- Demans hastalığı nedir?
Özlem Totuk: Demans hastalığı daha önceden belli bir seviyede olan bilişsel-zihinsel işlevlerin ilerleyici bir şekilde bozulması ve bunun hastanın gün içerisindeki işlevselliğini bozması yani daha önceden yapabildikleri şeyleri yapamaması demektir. Bu işlevler hafıza, düşünme yetenekleri, dikkat, dil becerileri, görsel hafıza, plan program yapabilme yeteneği, analiz edebilme yeteneği, karar verme yetisinde bozukluk, günlük yaşam aktiviteleri gibi işlevlerdir. Türkçe’ye karşılığı bunama olarak geçmiştir. Pek çok farklı türü vardır ancak en sık görüleni Alzheimer hastalığıdır. Beyin hücrelerinde harabiyet ve kayıp mevcuttur. Demans genel ve pek çok durumu kapsayıcı bir ana başlıktır. Şikayetlerin bozulmaya başladığı işleve göre farklı hastalıklar olarak adlandırılırlar.
- Her unutkanlık demans mıdır?
Özlem Totuk: Demans hastalığına unutkanlık eşlik etmekle birlikte unutkanlığı olan herkes demans hastası değildir. Kişinin stres düzeyi yüksekse; hayatında yoğunluk, aşırı yorgunluk, vitamin eksiklikleri, depresyonu ya da uyku sorunları varsa dikkatini toplayamadığı için unutkanlık şikayetleri ile başvurabilir. Bu kişiler genellikle hala eski işlevselliklerine devam edebilmelerine rağmen bazı ayrıntıları hatırlamakta güçlük çekerler; örneğin bir odaya girer ve orada ne yapacağını oradan ne alacağını hatırlayamaz. Unutkanlıkları da genellikle ilerleyici bir durum kazanmaz. Ancak bu demans hastalığı değildir.
- Her demans alzheimer mıdır?
Özlem Totuk: Her demans Alzheimer demansı değildir. Bazı demanslar Alzheimer demansı gibi nedeni belirsiz demans tiplerindendir ancak ana bulgu yeni bilgi edinmekte güçlük yerine davranışlarda ve karakterde değişiklikler, kelime bulma güçlükleri ve konuşma güçlükleri, yer yön bulmada güçlük ya da göz önündeki nesneleri anlamlandırmakta ve bulmakta güçlük, içe kapanma çevreye ilgisizlik ve empati kaybı, eskiden yapılabilen becerilerde bozukluk gibi bulgularla başlar. Ya da altta yatan inme, küçük damar hastalığı, multiple skleroz, parkinson hastalığı, beyin doku enfeksiyonları, deli dana gibi bulaşıcı beyin doku iltihapları ya da tümörlere ikincil oluşabilir ve farklı klinik bulgulara sebep olabilir.
- Psikiyatrik hastalıklar ile demans hastalığı karışır mı?
Özlem Totuk: Psikiyatrik hastalıklar dikkati bozarak demans hastalıklarını taklit eden unutkanlık benzeri bir durum meydana getirebilirler. Demans hastalıklarından bir kısmı da dikkat bölgelerini etkileyebilir.
Alzheimer demansında ise beyinin bozulma gösteren bölgesi daha çok bilgiyi hafızaya kaydetme alanıdır ve yeni bilgiler edinmekte güçlük mevcuttur.
- Unutkanlık için ne zaman bir doktora başvurmak gerekir?
Özlem Totuk: Yeni bilgi edinmekte güçlük, eşyalarını kaybetmek, aynı soruları tekrar tekrar sormak, aynı konuları tekrar tekrar anlatmak, yerini yönünü kaybetmek, tutuk konuşma, davranışlarda eskiye göre olan değişiklik, özellikle ileri yaşta eskiden ilgi duyduğu şeylere karşı ilgisini kaybetme içe kapanma (tetikleyecek bir faktör olmamasına rağmen), özellikle ileri yaşta olmayan şeyler görme, duyma, diğer insanların kabul edip etmemesine bakılmaksızın olmadığına dair kesin kanıtlar da olmasına rağmen değiştirilemeyen inançlar gelişmesi (mesela eşinin daha önce yapmamasına karşın kendisini aldattığını düşünmek, parasının çalındığına, etrafındaki insanların değiştirildiğine, ailesinin onu zehirlemek istediğine dair düşünceler), sebepsiz düşmeler, gece canlı rüya görmeler (rüyayı yaşıyormuş gibi konuşma, bağırma, hareket etme), hareketlerde yavaşlamalar ya da kaslarda erimeler var ise doktora başvurulmasının vakti gelmiş olabilir. Genç yaşta ise altta yatan başka nedenler olabilir ancak özellikle ileri yaşta kişilerde bu ve benzeri şikayetler bir uzman tarafından değerlendirilmelidir.
Nörologlar, psikiyatristler ve geriatristler demans hastalığı ile ilgilenmektedir.
Demans hastalığının varlığı değerlendirilirken öncelikle ayrıntılı öykü hem hastanın kendisinden hem de birlikte yaşadığı ya da sık görüştüğü kişilerden alınır. Özellikle genç yaş başlangıçlı şikayetlerde aile öyküsü daha önemlidir ve genetik araştırma gerekebilir. Ayrıntılı nörolojik muayene yapılarak eklenen başka bir bulgu olup olmadığına bakılır. Psikiyatrik hastalıklar ile ilgili sorgulama yapılır. Ayrıntılı bilişsel nöropsikolojik değerlendirme yapılır. Rutin kan testleri ve hastaya uygun olan beyin görüntüleme değerlendirmesi ile birlikte eşlik eden ya da mevcut kliniğe sebep olabilecek diğer nedenler gözden geçirilir. Bulgular gözden geçirilerek başlangıç ya da ilerleyişte bir farklılık var ise beyin omurilik sıvısı değerlendirmesi belden sıvı alma işlemi ile değerlendirilir. Sonuçların hepsi birlikte gözden geçirilerek tanı kesinleştirilir, hasta ve aileye bilgi verilmelidir.
- Aile öyküsü olanlarda demans olma ihtimali artar mı?
Özlem Totuk: Ailede demans hastalığı olması sonraki kuşakta demans çıkma riskini artırır ancak çevresel ve genetik etkenler birlikte hastalığı oluştururlar. Bu sebeple genetik testlerin herkese rutin uygulanması doğru olmayacaktır.
- Demans hastalarında tedavi neye göre düzenlenir?
Özlem Totuk: Tanı ve evre belirlendikten sonra tedavi düzenlenmesi sağlanır. Şu anda hastalığa neden olduğu düşünülen amiloid ve tau birikmelerini önleyici iki adet ilaç onay almıştır. Ülkemizde henüz çalışmalar dışında bu tedaviler uygulanmamaktadır. İlaçların kullanımında hasta seçimi için birçok ek değerlendirme gerekmektedir.
Aktif kullandığımız tedaviler ise tam olarak hastalığı tedavi etmezler. Bu ilaçlar hastalığın ilerleyişini yavaşlatmak ve eklenen bulguların kontrol altına alınmasını sağlamaktadır. Tedavilerden birisi beyinde dikkat ve bellek için gerekli olan ve hücrelerin ölümü ile miktarı azalan asetilkolin denilen maddenin miktarını artırmaya yönelik ilaçlardır. Bir diğeri ise hücrelerin birbiri ile haberleşmesini sağlayan maddelerin yükselmesine yönelik ilaçlardır. İlaçlara verilecek cevap kişiden kişiye değişir; bazı kişiler fayda gördüklerini söyler, bir kısmı ise ilerleyişin yavaşladığı ya da duraksadığını söyler.
Transkranyal manyetik stimülasyon manyetik alanlar aracılığı ile sinir hücrelerini uyarır ve nörolojik aktiviteyi etkiler. Demansta tedavi üzerine etkileri açısından hala çalışmalar devam etmektedir. Şu an tedavi yöntemleri arasında sayılmamaktadır.
- Bakım verenin tükenme sendromu nedir ve nasıl başa çıkılabilir?
Özlem Totuk: Yardımlaşma demans hastası bakımında çok önemlidir. Bu uzun soluklu bir süreçtir. Tek bir kişinin tüm bakımı üstlenmesi bakım verenin tükenme sendromuna yol açacaktır. Uzun süreli tek başına bakım verme durumunda yorgunluk, çökkünlük, isteksizlik ve kendi sağlığında bozulma gibi sorunlar gözlenecektir. Toplumdan uzaklaşma, maddi açıdan zorlanma, serbest zaman azalması, iş yaşamının engellenmesi, bilgi eksikliklerinden ötürü çaresizlik hissi, fizik sağlığın bozulmasına zemin hazırlar. Bu duygusal sorunlarla başa çıkmak için sınır koymak, gerçekçi beklentilerde bulunmak, sorumlulukları diğer yardımcı kişilerle paylaşmak, yardım isteyebilmek, başarılan şeyleri kutlamak, mola vermeyi lüks olarak görmemek, günlük bakım hizmetlerinden, demans hastalarına bakım konusunda bilgi verici eğitimlerden faydalanmak kıymetlidir. Önemli olan mükemmel olmak değil yardım alarak kendinizi tüketmeden hastaya olabilecek en fazla desteği sağlamaktır. Bakım vermenin incelikleri hakkında bilgi almak kendimiz keşfetmeye çalışmaktan daha hızlı ve az yorucu olacaktır, yardım almak önemlidir. Tüm bunlara rağmen tükenmişlik hissettiğinizde profesyonel yardım almak utanılacak bir şey değildir.
Bu süreçte bilgilerine güvenilebilen bir merkezden hastalığa dair farkındalığın artması bakım vermeyi kolaylaştırabilir. Ülkemizde 1500 üyesi ile bir sivil toplum örgütü olan “Türkiye Alzheimer Derneği” bu anlamda başı çekmektedir. Hastaları bilgilendirici yazı ve videoların yanı sıra gündüz bakım evleri ve halk bilgilendirmeye dair söyleşileri ile her daim hasta ve hasta yakınlarının yanında yer almaktadır.
Biz de Şehit Prof. Dr. İlhan Varank Sancaktepe Eğitim ve Araştırma Hastanesi EAH Davranış Nörolojisi ekibi olarak derneğin Sancaktepe Gönüllüleri adı altında parçasıyız.
Dr. Özlem Totuk Kimdir?
Özlem Totuk, 1987 yılında Amasya’da doğdu. 2011 yılında Kocaeli Üniversitesi Tıp Fakültesini bitirdi. 2018 yılında Haydarpaşa Numune Eğitim ve Araştırma Hastanesinden Nöroloji Uzmanlığı eğitimini tamamladı.
2018-2020 yılları arasında Sultanbeyli Devlet Hastanesinde Uzman Nörolog olarak görev yaptı.
Akademik alanda çalışabilmek için 2020 yılında Sancaktepe Şehit Prof. Dr. İlhan Varank Eğitim Araştırma Hastanesine geçiş yaptı. Halen bu hastanede görev yapmaktadır.
Türk Nöroloji Derneği, Türk Nöropsikiyatri Derneği ve Türkiye Alzheimer Derneği üyesidir.
Ayrıca Türkiye Alzheimer Derneği Sancaktepe Gönüllüleri arasında bulunmaktadır.
Demans hasta yakınları bilinçlendirme seminerlerinde çeşitli zamanlarda gönüllü konuşmacılık yapmıştır.
