Muhasebe denetiminde uygunluk denetimi, kişileri veya ekonomik birimleri kapsamakta ve bu kişi veya ekonomik birimlerin hukuk kurallarına ve yasalara uygun davranıp davranmadığını amaçlamaktadır. Uygunluk denetiminde öncelikle birinci aşamada araştırılan konu, denetlenen işletmenin muhasebesinin ve finansal raporlarının durumu hakkında bilgi sahibi olmaktır. Muhasebe mesleğinin denetim boyutunu kullanarak denetlenen işletmenin faaliyet sonuçları hakkında değerlendirme yapabilmek için gerekli muhakemeyi yaparak bir hükme varabilmek için şu incelemelerin yapılması gerekmektedir:
- Muhasebe sisteminin ve organizasyonunun işletmenin genel organizasyonu ile birlikte incelenmesi,
- Muhasebe kayıtlarının sistematik ve gerekiyorsa kronolojik yapısına göre incelenmesi,
- Finansal tablolarının oluşumunun ve hesaplarının incelenerek değerlendirilmesi,
- Gerekli karar ve düzenlemelerin gözden geçirilmesi,
Bu tür denetimde amaç, belli bir yetkili otorite tarafından konulmuş olan kurallara, uygulayıcıların uyma derecelerinin belirlenmesine yöneliktir. Denetçinin doğruları olarak kabul edilen önceden saptanmış ölçütler farklı şu üç grup tarafından oluşturulmaktadır:
1- Standart belirleme ve yayınlama yetkisine sahip düzenleyici kurumlar,
2- Devlet kurumları,
3- Denetlenen işletmenin sorumlu tepe yönetimleri.
Bu üç grup tarafından konulmuş olan kurallara uyulup uyulmadığının bilinmek istenmesi uygunluk denetimi faaliyetlerini kapsamaktadır.
Uygunluk denetiminde denetimin konusu işletme personelinin tuttuğu kayıtlar ve yapmış olduğu işlemler olurken; ölçütler, yasalar, düzenleyici otoriteler tarafından saptanmış ilkeler ve standartlar, kuruluşun (işletme ya da şirketin) sözleşmesi, yönetmelikler, tüzükler, iş sözleşmeleri, yönetimin belirlediği politika ve usullerden oluşur. Uygunluk denetiminde işletme personelinin kayıt ve işlemleri, bu ölçütlere uygun olarak yapıp yapmadığı araştırılır.
Uygunluk denetimi denetlenen kuruluşun (işletmenin), kuruluş (işletme) dışında belirlenmiş politika ve usullerle uyum içinde olup olmadığını araştırmaya ve sonucu işletme dışındaki ilgililere ve otoritelere iletme amacı ile de yapılır. Örneğin, işletmenin yasal yükümlülüklerini yerine getirip getirmediklerinin kamu görevlilerince araştırılması gibi.
Bu nedenle, uygunluk denetimi aynı zamanda usul denetimi olarak da tanınmaktadır. Bir işletmenin finansal işlemlerinin ve faaliyetlerinin, işletme yönetimi, yasama organı ya da diğer yetkili kişi ve kuruluşlarca belirlenmiş yöntemlere, kurallara ve mevzuata uygun olup olmadığını belirlemek amacıyla incelenmesidir.
Uygunluk denetimi, biri biçimsel (şekli) inceleme biri de maddi inceleme olmak üzere iki aşamaya dayanmaktadır. Biçimsel incelemede, defter kayıtları ile belgelerin düzenliliği üzerinde durulur ve kayıtlar arasında uygunluk olup olmadığı araştırılır. Biçimsel inceleme, uygunluk denetimi çalışmalarının ilk aşamasıdır. Amaç; işletmelerin belgelere dayalı olarak, muhasebe ve finansal raporlama ilkeleri doğrultusunda defterlere kaydedilip edilmediğini, finansal raporlardaki kalemlerin kayıtlara yansımayan tutarların varlığını, tutar aktarmalarının ve mizanların doğruluğunu ve aralarında hesaben bir ilişki ve uygunluğun var olup olmadığını araştırmaktır. İncelemenin biçimsel yanı, dışa yönelmiş bir çalışmadır. Başka bir değişle, uygunluk denetimi amacıyla yapılan çalışmaların malzemesini oluşturan defter ve belgelerde yer alan kayıtların aritmetik kontrolü, defterler arasındaki uygunluğun araştırılması, kıymet hareketlerinin bölünmesi, mevcutlarla alacakların ve borçların ayrıntılı olarak dökülmesi gibi işlemler, incelemenin biçimsel yönüdür.
Maddi incelemede işlemlerin biçimi değil, muhtevası (içeriği) söz konusu olur. Maddi incelemede maksat, ispat edici belgelere ve defter kayıtlarına dayanmak suretiyle incelemenin konusunu yeniden inşa etmek ve saptamaktır. Maddi inceleme, uygunluk denetiminin ikinci ayağını oluşturmaktadır. Maddi incelemede denetlenen işletmeye ait varlıklarda değişiklik doğuran işlemlerin, gerçeğe ve amaca uygunluğu ile defter, hesap ve değerleme ölçüleri ışığında doğru olarak kaydedilip kaydedilmediği araştırılır.
Bu açıklamalara göre, uygunluk denetimi, işletme içinden veya dışından yetkili bir üst otorite tarafından saptanmış kurallara (muhasebe ilkeleri, muhasebe ve finansal raporlama standartları ile diğer yönetsel kurallar), yönergelere ve devlet müdahalesinin olduğu durumlarda yasal düzenlemelere, uyulup uyulmadığının araştırıldığı bir denetim türüdür. Uygunluk denetiminde, denetim konusu, işletmenin tuttuğu defter kayıtları ve yapmış olduğu işlemler olup denetim ölçütleri (kriterleri)ise yasalar, şirket ana sözleşmesi, yönetmelikler, tüzükler, iş sözleşmeleri, yönetsel politika ve usullerinin dışında saptanmış muhasebe politika ve yöntemleri ile muhasebe ilkeleri, kuralları ve standartlarıdır. Bu nedenle; uygunluk denetiminin bir diğer amacı, denetlenen işletmenin organizasyon dışında belirlenmiş politika ve usullerle uyum içinde olup olmadığını ölçmeye ve sonucu işletme dışında işletmeden çıkar bekleyen kişi ve kuruluşlara iletmeye yarar. İşletmelerin kayıtlarının yasal düzenlemelere uygun yapılıp yapılmadığının araştırılması uygunluk denetiminin amaçları içindedir. Bu nedenle uygunluk denetiminde, denetimin konusuna işlemlerin belgeleri, tuttuğu kayıtlar veya düzenlendiği finansal raporlar girerken, çeşitli yasal düzenlemeler de denetim kriterlerini oluştururlar.