Merkezi yönetim bütçesinin 2023 yılındaki gelir tahsilatı ile giderlerini (2023 yılı toplam gelir: 5 trilyon 210,5 milyar TL, toplam gider: 6 trilyon 585,5 milyar, bütçe açığı: 1 trilyon 375 milyar TL) iller itibariyle karşılaştırma kapsamında konuya ilişkin çeşitli rakamsal verileri sunmadan önce; Hazine ve Maliye Bakanlığının bu husustaki dip not açıklamasının (Bakanlıkların merkez muhasebe birimlerince tahsil edilen ve ödenen tutarlar il ayrımına tabi tutulmaksızın “merkez” satırında yer almaktadır.) dikkate alınmasının doğru analiz yapmaya katkı sağlayacağını belirtelim.
2023 yılında gelirlere ilişkin merkez tahsilatının toplam tahsilat içindeki payı yüzde 7,51, merkezce ödenen tutarların toplam giderler içindeki payı ise yüzde 65,39 olarak gerçekleşmiştir. Toplam bütçe gelirlerinin toplam bütçe giderlerini (merkez tahsilat ve giderleri dahil) karşılama oranı yüzde 79,12 olmuş, vergi gelirlerinin toplam bütçe gelirleri içindeki payı ise yüzde 86,38 olarak gerçekleşmiştir.
Toplam 81 il içinde kendi giderlerini kendi gelirleriyle (vergi ve diğer gelirler) fazlasıyla karşılayan il sayısı 16’dır. Bu iller ve giderlerini gelirleriyle karşılama oranları şöyledir: Kocaeli (% 1031,94), İstanbul (% 932,91), İzmir (% 440,26), Tekirdağ (% 277,92), Bursa (% 241,47),Zonguldak (% 235,49), Mersin (% 209,73), Yalova (% 205,59), Antalya (% 161,43), Ankara (% 135,41), Muğla (% 125,82), Hatay (% 122,72), Manisa (% 107,47), Aksaray (% 105,10), Denizli (% 102,96), Adana (% 102,90).
Diğer 65 ilin durumları ise şöyledir: Giderinin % 10’una kadarını karşılayan il sayısı (3), % 10-19 (10), % 20-29 (19), % 30-39 (7), % 40-49 (10), % 50-59 (3), % 60-69 (7), % 70-79 (4), % 80-89 (1),% 90-99 (1). Bu sıralamaya bakıldığında; kendi giderlerini kendi gelirleriyle karşılamaya en yakın performans gösteren diğer iller; Sakarya (% 92,75) ve Çanakkale (% 88,46) olarak dikkat çekerken, Tunceli (% 6,74), Şırnak (% 6,27) ve Hakkari ise (% 6,10) performansı en düşük iller olmuştur.
Toplam gelir tahsilatı içindeki payı yüzde 1 veya daha fazla olan 9 il ve payları şöyledir: İstanbul (% 43,27), Ankara (% 10,58), Kocaeli (% 9,52), İzmir (% 8,51), Bursa (% 2,64), Mersin (% 1,98), Antalya (% 1,59), Tekirdağ (% 1,03), Adana (% 1,01) ve Merkez (% 7,51). Bir başka ifadeyle bu 9 ilin ve merkez tahsilatının toplamı; toplam gelir tahsilatının yüzde 87,64’ünü, diğer 72 il ise toplam gelir tahsilatının ancak yüzde 12,36’sını oluşturmaktadır. Hatay (% 0,83), Konya (% 0,80), Manisa (% 0,55), Zonguldak (% 0,54), Muğla (% 0,54), Gaziantep (% 0,52), Samsun (% 0,51) ve Kayseri (% 0,50) toplam gelir tahsilatı içindeki payları yüksek diğer iller olarak dikkati çekmektedir. Kendi giderlerini kendi gelirleriyle karşılamakla birlikte toplam gelir tahsilatı içindeki payı yüzde 1’in altında kalan illerden olan Hatay, Manisa, Zonguldak ve Muğla’nın belirtilen oransal katkılarının yanı sıra bu kapsamda olan Denizli ili yüzde 0,41, Yalova ili yüzde 0,25, Aksaray ili ise yüzde 0,17 oranında bir katkı sağlayabilmiştir. Toplam gelir tahsilatı içinde payı en düşük iller olarak; Çankırı, Gümüşhane, Hakkari ve Kilis yüzde 0,02 oranıyla, Tunceli, Bayburt ve Ardahan ise yüzde 0,01 oranıyla sıralamanın sonunda yer almışlardır.
Toplam gelir tahakkuklarının tahsilata dönüşme oranı (tahsilat/tahakkuk) yüzde 74,78’dir. Merkezde bu oran yüzde 63,97’dir. Üç büyük ilimizdeki oranlar ise şöyledir: İstanbul (% 81,00), Ankara (% 65,01) ve İzmir (% 78,33). Bu oran; en yüksek Kocaeli (% 90,96), Bayburt (% 86,24), Tunceli (% 85,62), Zonguldak (% 84,42), Kırşehir (% 82,25), Yalova (% 81,58) ve Samsun (% 81,21) illerinde, en düşük ise Şırnak (% 27,91) ilinde gerçekleşmiştir.
Toplam vergi tahakkuklarının tahsilata dönüşme oranı ise yüzde 83,73’dür. Merkezde bu oran yüzde 100’dür. Üç büyük ilimizdeki oranlar ise şöyledir: İstanbul (% 89,37), Ankara (% 66,98) ve İzmir (% 85,46). Diğer illere bakıldığında ise bu oran; en yüksek Kocaeli (% 94,87), Zonguldak (% 88,65), Mersin (% 88,42), Çanakkale (% 88,32) ve Bayburt (% 88,07) illerinde, en düşük ise Kilis (% 47,17), Karabük (% 44,48), Şırnak (% 40,49) ve K.Maraş (% 38,07) illerinde gerçekleşmiştir.
En fazla vergi tahsil edilen ilk 20 ilin vergi tahsilatı toplamının toplam vergi tahsilatı içindeki payı yüzde 93,25 olup, bu illerin payları ise şöyledir: İstanbul (% 47,59), Kocaeli (% 10,78), Ankara (% 10,07), İzmir (% 9,57), Bursa (% 2,86), Mersin (% 2,20), Antalya (% 1,63), Tekirdağ (% 1,13), Adana (% 1,05), Hatay (% 0,90), Konya (% 0,82), Zonguldak (% 0,59), Manisa (% 0,59), Gaziantep (% 0,56), Muğla (% 0,54), Samsun (% 0,53), Kayseri (% 0,52), Balıkesir (% 0,48) Denizli (% 0,43), ve Sakarya (% 0,41). Merkezin, toplam vergi tahsilatı içindeki payı yüzde 0,59’dur. Diğer 61 ilden toplanan vergi tahsilatı ise toplam vergi tahsilatının ancak yüzde 6,16’sını oluşturmaktadır.
Giderleri en fazla olan ilk 20 il ve bu illerin toplam giderler içindeki payları şöyledir: Ankara (% 6,18), İstanbul (% 3,67), İzmir (% 1,53), Diyarbakır (% 0,87), Bursa (% 0,86), Konya (% 0,82), Adana (% 0,78), Antalya (% 0,78), Mersin (% 0,75), Kocaeli (% 0,73), Samsun (% 0,68), Şanlıurfa (% 0,64), Kayseri (% 0,64), Gaziantep (% 0,63), Trabzon (% 0,62), Van (% 0,58), Hatay (% 0,53), Balıkesir (% 0,50) Erzurum (% 0,49), ve Eskişehir (% 0,42). Toplam giderler içindeki payı en düşük olan iller ise Gümüşhane (% 0,06), Bayburt (% 0.06) ve Ardahan (% 0,05) olmuştur (Merkezce ödenen tutarların toplam giderler içindeki payı ise yüzde 65,39’dur).
En fazla personel gideri olan ilk 20 ilin sıralaması ve o illerin kendi toplam giderleri içindeki personel giderlerinin payı ise şöyledir: İstanbul (% 59,15), Ankara (% 26,87), İzmir (% 61,37), Konya (% 60,81), Diyarbakır (% 57,53), Bursa (% 55,01), Antalya (% 61,06), Adana (% 59,29), Şanlıurfa (% 65,07), Gaziantep (% 64,23), Kocaeli (% 55,14), Mersin (% 51,36), Hatay (% 70,36), Samsun (% 51,59), Kayseri (% 53,74), Van (% 56,96), Balıkesir (% 60,84), Erzurum (% 55,16), Manisa (% 66,32) ve Eskişehir (% 61,76).
Söz konusu iller karşılaştırıldığında; toplam giderleri ile personel giderleri en fazla olan 20 ilden 19 ilin ayni iller olması ve Ankara ili hariç tutulduğunda 19 ilin her birinin toplam giderinin yarısından fazlasını personel giderinin oluşturması dikkat çekmektedir. Merkezi yönetim bütçesinin tümü dikkate alındığında ise toplam personel giderleri toplam bütçe harcamalarının yüzde 20,11’ini teşkil etmektedir.