"Cehaletin yerine bilgiyi, nefretin yerine sevgiyi, karanlığın yerine aydınlığı koyunuz."
Mustafa Necati
Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluşunda eğitim öncelikliydi. Mustafa Kemal, "Düşlerin eğitimle gerçekleşecek" diyordu. Halk karanlıklardaydı. Okuma yazma oranı yok denilecek kadar düşüktü. Öncelikle eğitimde yenileşmeye gidildi. Tevhid-i Tedrisat (eğitimde birlik) yasasıyla eğitim yeniden biçimlendirildi. Mustafa Necati, öğretmenlerin mesleki örgütlenmesini gerçekleştirdi. Harf Devrimi, Millet Mektepleri, Eğitimde Birlik, Karma Eğitim gibi çağdaş eğitimin uygulayıcı mimarı oldu.
Mustafa Necati, Mustafa Kemal'in eğitim alanında toplumun bilinçlenmesi ve aydınlanması yönünde gerçekleştirmek istediği tüm projelerinin mimarıydı. "O, başı yükseklerde, gözü yıldızlarda, temiz ve çetin bir yenilikçi gibi durmadan çalışır ve üretirdi." deniliyordu.
Mustafa Necati, taşı, toprağı ve insanıyla doğulu olan ulusumuzu; düşünceleriyle batılı olmaya ve gelişmeye yönlendiriyordu. Eğitimde yenileşme, gelişme ve çağdaşlaşmaya doğru yol açan biteviye düşünceler üretiyordu. O, köye aydınlanmanın gelmesi gerektiğini ileri sürenlerdendi. İstanbul Hukuk'tan çıkışlı Mustafa Necati, öğretmen, gazeteci, efe ve sporcu kimlikleriyle tanındı. Tüm çalışmalarında "alın terini, beyin terine katarak" yol aldı. İstiklal Mahkemeleri başkanlığında bulundu.
Mübadele (değişim), İmar İskan, Adalet ve Milli Eğitim Bakanlığı yaptı. 1924'te Muallimler Birliği genel başkanlığında bulundu. En başarılı hizmeti Milli Eğitim Bakanlığı görevidir. Milli Eğitim Teşkilat Yasasını çıkardı. Milli Eğitimde "asıl olan öğretmenliğimdir." kavramı onun eseridir. Onun hizmetleri sırasında öğretmenlik saygın bir meslekti. Öğretmenler altın çağlarını onun hizmetleri ile yaşadılar. Öğretmenlerin özlük hakları düzenlemeleri onun eseridir. 10 bölgede öğretmen okullarının yapılmasını sağladı. Ankara Gazi Muallim Mektebi ve Terbiye Enstitüsü, İzmir Erkek Öğretmen Okulu, Balıkesir Necatibey Muallim Mektebi onun eserleri arasındadır. Validebağ Öğretmenevi korusu onun ricası ile Atatürk tarafından öğretmenlere armağan edildi.
Uzman öğretmen yetiştirmek üzere Avrupa'ya öğrenci gönderildi. "Toplu öğretim" programlarını uygulattı. Orta öğretim parasızlaştırıldı, karma eğitime gidildi. Köylerin aydınlanması için "köy öğretmeni" yetiştirilmesine gidildi. Denizli ve Kayseri'de köy öğretmen okulu açıldı. Yabancı okullar denetim altına alındı. Aykırı davrananlar kapatıldı. 1000 yıldır uygulana Arap alfabesi yerine yeni Harf Devriminin gerçekleştirilmesinde etken oldu. Okuma yazma seferberliği için Millet Mektepleri kuruldu. "Okul dört duvar demek değil. Bir ağacın gölgesi, bir duvarın dibi eğitim için yeterlidir. Bilen, bilmeyene öğretecek" diyordu.
Mustafa Necati, kısa süren yaşamında büyük başarılar sağlayan bir devlet adamıydı. Mustafa Necati, Cumhuriyetin kuruluş yıllarının bir "eğitim ışığıydı." ilk öğretimi zorunlu öğretime dönüştürdü. Öğretmenliği, ilköğretim, ortaöğretim, yüksek öğretim öğretmeni şeklinde biçimlendirdi. İlköğretim denetmenliği – Teşkilat ve İdare yönergesini hazırlattı. İstiklal savaşı sonrasında kurulan yeni ulusun Cumhuriyet meşalesinin aydınlık yüzlerindendi Mustafa Necati. Toplumun karanlıklardan çıkması, cehaleti aşmasının temel kaynağının öğretmen olduğunun bilincindeydi. O, "eğitimin öznesi öğretmenlerdir." diyordu. "Zihnimizin temel taşları öğretmenlerle gurur duyuyorum" diyordu. Mustafa Necati eğitim, yüksek Türk kültür ve uygarlığını Atatürk ilke ve devrimleri doğrultusunda bütünleştirmeyi görev biliyordu.
Hizmetleri ve eserleriyle unutulmaz izler bıraktı. O, yılmak, yorulmak bilmeden halkının ve ülkesinin aydınlanması için sürekli çalıştı. İmparatorluktan Cumhuriyete geçiş döneminde; 35 yıllık kısa yaşam sürecinde ulusunun karanlık yüzünü eğitim ışığıyla aydınlığa taşıyanlardandı. Büyük hizmetlerde bulunanlar, iz bırakırlar, ölmezler! Onlar eserleriyle yaşarlar. Onlar yaşayan ölülerdin. "Bir ışık yaktılar karanlıklara / Bir umut, bir güven / Kardeşlik ektiler Anadolu'ma / Yarınların umudunu yeşerttiler öğretmenlikleriyle, eserleriyle!"
Cemal Kutay, Mustafa Necati için diyor ki: "Hayatının en kudretli, hizmet aşkıyla yanıp tutuştuğu günlerde hayata gözlerini kapadı. O, Mustafa Kemal'e karşı şaşmaz bir sadakat ve açık yürekle, onun izinden giden biri olmuştu."
Eğitimci, hukukçu, efe, gazeteci ve başarılı devlet adamı Mustafa Necati'yi saygıyla anıyorum. Işığı bol olsun!